Pepernoten uit de Filippijnen

Sinterklaas is in aantocht. Een goed moment voor een speurtocht naar de oorsprong van de woorden speculaas en taaitaai en waarom kruidnoten ook pepernoten genoemd worden.

van beestje tot goedheiligman

Als je denkt aan speculaas, taaitaai en pepernoten, dan denk je aan Sinterklaas. Maar de geschiedenis van het speculaasje gaat verder terug dan die van de goedheiligman. Speculaas is van oorsprong een offergebak van de Germanen. De kruidige koek met afbeeldingen van dieren en gewassen erop werd aan de goden aangeboden om hen gunstig te stemmen voor een goede oogst. Met de komst van het Christelijk geloof werden veel heidense rituelen en gebruiken vervangen door christelijke. En zo kwamen er ook afbeeldingen van heiligen op de koeken terecht zoals Sinterklaas.

Als je het internet afspeurt naar de etymologie (ontstaansgeschiedenis) van het woord speculaas, dan kom je een hoop speculaties tegen. De volgende twee zijn naar mijn mening het meest plausibel:

• Speculaas zou een verbastering zijn van het woord ‘specerij’, dat vroeger gelijk stond aan het woord ‘kruiden’. De link tussen speculaas en kruidnootjes is daarmee wel meteen duidelijk. Beide koekjes bevatten namelijk dezelfde kruidenmix van kaneel, nootmuskaat, witte peper, gember en kardemon.
• Speculaas zou komen van het Latijnse woord voor ‘spiegel’: speculum. Omdat de afbeelding in de koekplank het spiegelbeeld is van het uiteindelijke koekje.

opkomst specerijen

De Germaanse koeken hadden als hoofdingrediënten meel en honing. De huidige uitgesproken kruidige smaak kwam pas met de komst van de kruiden uit den Oost. Het eerste ‘nieuwe’ kruid zal peper zijn geweest. Peperkoek duikt namelijk in de 11^e eeuw op in de geschiedboeken. Omdat peper peperduur was, werden de koeken vooral gegeten door de rijken en kon het gewone volk er vooral van genieten bij bijzondere gelegenheden.

De overige kruiden deden hun intrede in 1660, toen een Spaanse vloot door de Nederlanders veroverd werd. Tijdens de verovering werd ook een kist met kruidkoeken buit gemaakt. Deze koeken hadden een maandenlange vaart over zee achter zich en waren daarom hard en taai geworden, maar waren desondanks nog erg lekker. De Spanjaarden bleken de lekkernij te hebben ontdekt tijdens hun handelsreizen naar de Filipijnen. Ze vonden de koeken zelfs zo lekker dat ze een fort bouwden op het grootste eiland Palawan, waarvan Taytay destijds de hoofdstad was, met als doel de handel in taytaykruiden te domineren.

Met de overname van de koeken, steeg ook de vraag naar specerijen. Dankzij de VOC kwamen de dure kruiden in groten getale naar Nederland. Amsterdam werd in de 17^e eeuw zelfs de grootste opslagplaats voor specerijen in Europa. Door de toename van het aanbod, ging de prijs omlaag en konden gewone bakkers steeds meer specerijen gaan gebruiken in hun kruidkoeken. Ook werd er steeds meer geëxperimenteerd met smaken, textuur en vorm. Zo kwam er meer pit in de speculaas en werden de taaitaaikoeken ook in spiegelbeeldplanken gevormd.

verschillen

Hoewel speculaas en taaitaai veel overeenkomsten hebben, zijn er ook duidelijke verschillen:

• Taaitaai heeft veel meer een anijssmaak dan speculaas.
• Speculaas wordt gemaakt van bloem, terwijl in taaitaai roggemeel wordt gebruikt
• De structuur van taaitaai is stug omdat het deeg weinig vocht en geen boter bevat. Het deeg moet ook eerst een tijd rijpen (besterven) voordat het gebakken wordt.
• Speculaasdeeg kan meteen na het kneden gebakken worden. Verder bevat het deeg meer suiker en ook boter, waardoor het koekje lekker bros kan worden. Het aandeel boter is tijdens de industrialisatie overigens beduidend toegenomen om de koeken beter uit de mallen te kunnen krijgen.

Volgens de grote van Dale zijn kruidnoten en pepernoten synoniemen, maar dat is natuurlijk te kort door de bocht. Pepernoten lijken namelijk op brokjes taaitaai en kruidnoten zijn bolletjes speculaas. Dat de twee benamingen vaak door elkaar worden gehaald, ligt aan het feit dat de kruidnoten de traditionele pepernoten steeds meer hebben verdrongen. Dit ligt vermoedelijk aan het feit dat kruidnoten vaak langer lekker blijven na het bakken en daardoor beter geschikt zijn als strooigoed. Ook zijn ze sneller te maken en tegenwoordig makkelijker verkrijgbaar.

speculaas al langer favoriet

Dat speculaas de voorkeur krijgt boven taaitaai zien we niet alleen terug bij het strooigoed. Maar ook bij de poppen. Vond een jongen vroeger een meisje leuk, dan kon hij dit laten merken door haar een rijk versierde ‘vrijer’ te geven (een grote speculaaspop). Nam het meisje de pop aan, dan was de kans groot dat het wederzijds was. Maar als de jongen vervolgens een taaitaaipop kreeg, wist hij dat zijn kans verkeken was en dat hij alsnog kon ‘aftaaien’.